Groot geheugen maar beter geheugenverlies:
Islam en christendom in Portugal

Bem-vindo todos! Welkom terug iedereen!

Nadat ik in Tavira nog meer schatten ben tegengekomen en erover gestruikeld ben, ben ik op een andere zoektocht gegaan. Misschien herinnert u zich van post 4 dat gewoon voorbij fietsen Igreja de São Roque stuurde me op jacht. De eeuwenoude ruïnes verspreid over Tavira hebben me uitgedaagd tot verdere verwondering. Uiteindelijk leiden ze me op een zoektocht om de complexe relatie tussen Portugal en zijn Moorse geschiedenis te begrijpen. Deze post eindigt ook als een meditatie over geheugen en amnesie, dat wil zeggen, vergeten. Kom met me mee!

Ergens eerder op deze blog had ik gezegd dat de geschiedenis van Portugal en vooral van de zuidelijke regio's er een is van opeenvolgingen. Er is de migratie. Dan de vestiging. Dan de bloei. En tenslotte komt de assimilatie door en in een nieuwe golf van migranten. Dan, druk op de herstart knop.

Degenen die al gevestigd zijn, zien deze migranten vaak als indringers of veroveraars. Soms komen ze inderdaad met legers, maar meestal komen ze met hoop en dromen, en met nieuwe kracht en frisse ideeën. Deze kunnen de plaatselijke cultuur, die op de een of andere manier is vastgelopen, nieuw leven inblazen. Zij kunnen explosieve creativiteit inbrengen in de vruchtbare grond die er al is. Mag ik een metafoor gebruiken om dit uit te leggen? Ik hou van metaforen.

Schering en inslag

In het midden van de 18e eeuw probeerde de Markies de Pombal Portugal mee te slepen in de industriële revolutie met textiel, maar zonder veel succes. De zijderupsen waren binnen twee jaar allemaal dood. De grote katoen- en wolfabrieken hadden, om hetzelfde lot te bereiken, 60 jaar nodig. Toch heeft Pombal Portugal een erfenis van textiel nagelaten. Er worden in Portugal nog steeds katoenen en wollen stoffen van hoge kwaliteit gemaakt, meestal voor de lokale markt. Maar het Portugese katoen, en met name de flanellen, heeft op westerse markten, zoals de Verenigde Staten, een luxestatus bereikt.

Dit prachtige textiel is Portugal en in feite alle menselijke gemeenschappen. Ze beginnen met een basis van strak getrokken draden of garens, de schering. De schering vormt de basis en de structuur van het weefsel. Andere draden en garens van verschillende kleuren en soorten, de inslag, weven over en onder de schering. De inslag vormt meestal, maar niet altijd, het ontwerp. Stoffen van oneindig patroon en kleur zijn het resultaat. De draden en de garens afzonderlijk zijn zwak en knappen gemakkelijk wanneer eraan wordt getrokken of ze wikkelen gemakkelijk af wanneer ze worden gedraaid. De stoffen kunnen echter alleen met de scherpste schaar worden geknipt of met mes of zwaard worden gescheurd.

Ik hoef u niet op het hoofd te slaan door de betekenis van deze metafoor te ontleden. Het weefsel van elke cultuur of beschaving komt voort uit een basis, of de schering. Textuur en levendigheid ontwikkelen zich als de inslag van nieuw aangekomen culturen zich in de schering weeft. Het weefsel - zijn kracht, schoonheid, ingewikkeldheid en weelde - komt voort uit het geheel. Dat wil zeggen, zowel de schering als de inslag die bij elke opeenvolgende beweging van de schietspoel wordt toegevoegd.

Laten we nu van de metafoor overgaan naar enkele, zij het niet alle, feiten.

Portugal's Voorgeschreven Geschiedenis

De archeologische gegevens tonen de aanwezigheid aan van oude mensen in Portugal vanaf ongeveer 400.000 jaar geleden. De vroegste "Portugezen" waren Homo heidelbergensis. Zij waren de gemeenschappelijke voorouder van zowel de Neanderthalers als onze soort, H. sapiens. En deze beide mensensoorten baanden zich een weg naar Portugal en overlapten elkaar hier kort. De Neanderthalers kwamen tienduizenden jaren eerder dan wij "moderne" mensen.

Er is enig bewijs uit het Paleolithicum (meer dan 10.000 jaar geleden) en veel bewijs uit het Neolithicum (10.000 tot 4.000 jaar geleden) dat mensen Portugal tot hun permanente woonplaats hebben gemaakt. De neolithische Portugezen (een verkeerde benaming, want de Portugezen zouden pas over 5.000 jaar bestaan) waren echte megalietenbouwers. Deze Stonehenge-achtige bouwwerken, zij het veel ouder, zijn in het hele land te vinden.

De bewoners van de Algarve uit de latere bronstijd en ijzertijd mengden zich op grote schaal met de mediterrane culturen. De Feniciërs, de Carthagers en de Grieken hadden handelsnederzettingen langs de kust. Griekse teksten beschrijven een zeer verfijnde cultuur en regeringsstructuur onder de Turdetani. Deze niet-Indo-Europese, niet-Keltische mensen woonden in het gebied rond Tavira. De Kelten arriveerden later vanuit Midden-Europa. Zij vestigden zich en vermengden zich met de plaatselijke bevolking in heel Portugal en elders in Europa.

Roman Lusitania

De Romeinen arriveerden in Portugal rond 330 v. Chr. Het huidige zuiden van Portugal behoorde tot de Romeinse provincie Lusitania. Het werd genoemd naar het niet-Keltische volk dat in de buurt van Lissabon woonde. Het huidige noorden van Portugal maakte deel uit van de provincie Gallaecia, genoemd naar het Keltische volk dat in de buurt van Braga woonde. Veel van de belangrijke steden van Portugal bestonden al in de Romeinse tijd. Naast Lissabon en Braga zijn dat Oporto, Beja, Santarém en Tavira.

De "Romeinse brug" van Tavira herinnert aan de Romeinse aanwezigheid in de stad. De brug overspant de getijde Rio Gilão en verbindt de oostelijke en westelijke helften van Tavira. De Romeinen hebben deze brug natuurlijk niet gebouwd. Hij dateert uit het einde van de 17e eeuw. Hij staat wel in de buurt van of op de plaats waar de Romeinen een brug hadden gebouwd. De Moren bouwden echter waarschijnlijk de eerste permanente brug over de rivier op deze plaats. Maar dat zou ver na de verdwijning van de Romeinen zijn.

Interessant is dat Portugal zich sinds de 17e eeuw heeft vastgeklampt aan zijn Romeinse erfenis. Het is een nationaal epos, De Luísaidsstelt zich een directe lijn voor tussen Rome's provincie Lusitania en het toenmalige Portugal. Elke Portugese middelbare scholier leest het ongetwijfeld grote gedicht van Vaz de Camões. Slechts weinigen daarentegen leren veel over de rijke geschiedenis van Portugal vóór de intrede van Rome op het toneel. Dan is er een hop-skip-and-jump naar het tijdperk van ontdekkingen in de 15e en 16e eeuw

Bovendien zou ik willen aanvoeren dat de Romeinse aanwezigheid in Portugal niet erg belangrijk was voor het Portugal dat zich zou ontwikkelen. De herinnering aan Rome komt los te staan van de werkelijkheid; het is relatief buiten proporties. Andere volkeren hebben veel grotere sporen achtergelaten op het land en het karakter van zijn bevolking. Hun herinnering blijft begraven of, misschien, verloren.

De Suevi en de Visigoten

Twee Germaanse volkeren, de Suevi en de Visigoten, arriveerden in Portugal toen de Romeinse macht tanende was. Oorspronkelijk waren zij bondgenoten van de Romeinen; de Visigoten meer dan de Suevi. Maar ze maakten gebruik van de Romeinse zwakte om hun eigen rijk te stichten. De Suevi namen Gallaecia in. De Visigoten veroverden Lusitanië en een groot deel van Spanje. Er was niet veel strijd van Rome.

Vanuit de ruïnes van Rome, bouwden de Suevi en de Visigoten sterke, levendige koninkrijken. Schaarse schriftelijke overblijfselen. Zij stichtten echter de enige nieuwe steden in Europa na de val van Rome, totdat Karel de Grote zijn intrede deed. Ze hebben ook een rijke erfenis aan juwelen, kunst en kunstvoorwerpen nagelaten. Het belangrijkste is dat de Visigoten hun wetboek hebben nagelaten; dit is na de ineenstorting van hun koninkrijk nog eeuwenlang in gebruik gebleven.

De Suevi en de Visigoten waren zowel christelijk als heidens. De leidende families behielden hun inheemse heidense geloof. Het gewone volk hield zich bezig met het christendom. Het christendom was ariaans; de latere inquisitie zou noch dit christendom noch het heidendom hebben goedgekeurd.

Een half millennium later zou de ontluikende Portugese natie zich vastklampen aan deze gedeeltelijke herinneringen. Rome en het christendom zouden de erfenis van Portugal worden. Buitenlandse indringers hadden deze erfenis gestolen. De Portugezen moesten, zouden, het terugwinnen. Ze moesten het christelijke Rome, dat niet bestond, heroveren en herbouwen. In werkelijkheid zouden ze een herinnering creëren, een verhaal, gebaseerd op het verleden maar met weinig werkelijk verband met het verleden.

Kalifaat van Al'Andulus

De buitenlandse indringers en de erfenis-rovers waren de Moren. De Moren kwamen uit het Midden-Oosten; zij waren aanhangers van de Islam. In 711 staken zij vanuit Noord-Afrika over naar het huidige Spanje. Het reeds verzwakte Visigotische koninkrijk, dat een groot deel van het huidige Spanje en Portugal besloeg, werd het nieuwe Kalifaat van Al'Andulus.

Al'Andulus is ontegenzeggelijk het absolute hoogtepunt van de Europese cultuur van de 8e tot de 12e eeuw. Wiskunde, geneeskunde, astronomie, literatuur, muziek, poëzie, landbouw, decoratieve kunsten, architectuur, enz. bloeiden met sprongen op. Europese historici, die zich concentreren op het noordelijke christelijke Europa, omschrijven deze periode als de Donkere Middeleeuwen. Het licht scheen schitterend in en vanuit Al'Andulus.

Ook de regering in Al'Andulus was vooruitstrevend en oecumenisch. De Moren kwamen om zich onder de plaatselijke bevolking te vestigen, net als de Visigoten, Romeinen, Kelten en al die anderen vóór hen. Zij zouden rijkdom toevoegen aan de grond, niet die vervangen.

Christenen, Joden en heidenen waren vrij om hun cultuur te behouden. De Moren assimileerden het beste van elk. Getalenteerde en bekwame niet-Moren namen het leiderschap binnen het Kalifaat op zich.

Er was geen gewelddadige, gedwongen assimilatie. Toch was het zeker niet gemakkelijk om een niet-Moor te zijn. Nieuwe kerken, synagogen of tempels mochten niet worden gebouwd. Tweederangs burgerschap was normatief. Kansen, banen, toegang tot kapitaal en onderwijs werden ernstig beperkt. Na verloop van tijd kromp de niet-Moorse bevolking drastisch. Het was gewoon makkelijker om een Moor te zijn dan niet.

Common Ground

De Moren waren niet teruggetrokken en de rest van Europa was niet dom. Medische, wetenschappelijke en wiskundige kennis stroomde vrijelijk over grenzen en tussen culturen. De handel was omvangrijk. Moorse kennis stroomde naar niet-Iberische universiteiten zoals Bologna, Parijs, Oxford en Vicenza. Van daaruit vond het zijn weg naar de rest van Europa. Deze uitwisseling bevorderde een vertraagde, zij het snelle bloei van laat-middeleeuwse en renaissance kunst en wetenschap.

Er was inderdaad een plaats waar en een tijd waarin deze totaal verschillende wereldvisies een gemeenschappelijke basis vonden. Hier wisselden zij ideeën uit, kunst, muziek, poëzie, stellingen en formules, en nog veel meer. De verschillen onder en tussen hen waren belangrijk, maar dat gold ook voor de gemeenschappelijke grond die zij vonden. De dorst naar kennis en de honger naar schoonheid - de gemeenschappelijke basis - waren belangrijker dan de verschillen.

Geheugen en geheugenverlies

Uiteindelijk splitste het Suevi koninkrijk van Gallaecia zich in tweeën. Het zuidelijke deel werd het graafschap Portugal en uiteindelijk een koninkrijk. De Portugese graven veranderden zichzelf in koningen, natuurlijk. De noordelijke en oostelijke delen van Gallaecië veranderden in het koninkrijk Asturië, de kiem van het toekomstige Spanje.

Vooral in Asturië groeit een mythe, gebaseerd op een gedeeltelijk en gefragmenteerd geheugen. Zij komt ook tot bloei in het opkomende Portugal. De stukken van deze herinnering zijn van het oude Rome en van het christelijk geloof, die nu samengaan. De mythe vereist amnesie.

De herinnering dat de Romeinen als migranten kwamen - zij het met een leger - en zich tussen de Lusitani, Turdetani en Kelten vestigden, drijft uit het bewustzijn. De realiteit dat het Ariaanse christendom samenleefde met heidense godsdiensten, zowel inheems als Romeins, en met het jodendom raakt ondergesneeuwd. De herinnering aan boeken vol Arabische en islamitische medische kennis en wiskundige vernieuwing moet worden herschapen.

Ook de taal zelf waarin deze nieuwe mythe zich communiceert zal er een van geheugenverlies zijn. Portugees en Galicisch zijn, zoals alle talen, assimilaties van elk van de volkeren die kwamen en bleven. Zij zijn gevormd uit kolonisten uit de prehistorie zoals de Turdetani en ook Kelten, Romeinen en Visigoten. Ze zijn sterk beïnvloed door buren zoals de Moren. Elk Portugees woord dat begint met "al" zoals de Algarve en alfarrobeira zijn van de Moren. Er zijn veel van zulke taalkundige geschenken van de Moren.

Herovering of verovering?

Maar om te groeien en uit te breiden - dat wil zeggen, om zijn nieuwe koningen grotere fortuinen te laten vergaren - heeft Portugal een nieuw verhaal, een nationale mythe nodig. Het verhaal zal worden opgebouwd op selectief geheugen en collectief geheugenverlies. Het zal de Romeinse erfenis verheerlijken en veronderstellen dat die al bestond. De mythe zal religieuze coëxistentie vergeten en ketterse indiscretie vergeven. Zij zal zich alleen de christelijke zuiverheid herinneren.

Portugal en de verschillende koninkrijken die ooit Spanje zullen worden, zullen zich heroveren. Zij zullen Al'Andulus heroveren en bevrijden met de herinnering, de mythe, van het christelijke Rome. De herinnering aan een islamitische verovering vervangt een islamitische migratie die een oudere, haperende migratie nieuw leven inblies. Zij zullen een herovering uitvinden die eigenlijk een verovering is. Hun verovering zal eerder een verdrijving zijn dan een assimilatie.

Deze nieuwe mythische identiteit, gegrondvest op het Romeinse christendom, zal uitgroeien tot hegemonie. Dan, als de heerschappij is bereikt, is er weinig ruimte voor de ander; verschillen worden weggedrukt en uiteindelijk weggedrukt. De poorten gaan dan dicht. Brutaal, aan het eind van de 15e eeuw, worden de joodse en moslimbevolking van het land voor eens en voor altijd verdreven. Zelfs degenen die zich bekeerden om te kunnen blijven, worden op een zijspoor gezet als nieuwe christenen, d.w.z. tussenvormen die noch dit, noch dat zijn. In 1506 vindt een massaslachting van de nieuw-christenen van Lissabon plaats.

Leren van fouten

Ik denk graag dat de Portugezen in het reine zijn gekomen met deze geschiedenis van verzonnen herinneringen en collectief geheugenverlies. De mythe heeft een lange, destructieve dictatuur mogelijk gemaakt en mogelijk gemaakt, die gebaseerd was op een vals nationaal verhaal. Daarvoor moedigde ze het roofzuchtige kolonialisme aan. En het rechtvaardigde een van de wreedste, meest gewelddadige slavernijsystemen die de wereld ooit gekend heeft. Ik hoop echt dat de Portugezen ervan geleerd hebben. De vriendelijke, gulle en gastvrije mensen die ik heb ontmoet, doen me denken van wel.

Ik ben een aandachtige waarnemer; ik zie hoopvolle tekenen. Zwarte Afrikanen worden hier met respect behandeld, en migranten van alle achtergronden zijn welkom. De Portugezen zijn in staat om voorbij de verschillen te kijken en de overeenkomsten te zien. Maar ik weet ook dat de Roma alom worden verguisd. En ik vind de snelle opkomst van de extreem-rechtse Chega-partij verontrustend. Haar platform is een lijst van verdeeldheid. Het is anti-LGBTQ, anti-migrant, anti-Roma, anti-Europa, enz. Het platform staat voor niets omdat het tegen bijna alles is.

Zorgwekkender voor mij dan de opkomst van Chega is het causale gebrek aan serieuze bezorgdheid van mijn Portugese vrienden over zijn opkomst. Dat zelf kan een handig geheugenverlies zijn. Hoe heeft de dictatuur van Salazar kunnen gebeuren? Hoe zit het met de kolonisatie? En slavernij? We verdreven Joden en Moren in 1497, waarom? In 1506 slachtten we duizenden af vanwege een verzonnen verhaal over het christelijke Rome? Misschien is dit te hard. Maar ik geloof te stellig dat wij mensen tribaal en een beetje te lui zijn.

De Stenen Muur

Ik zei in een vorige post hoe moeilijk ik het vind om tolerantie en persoonlijke overtuiging in evenwicht te houden met de nodige spanning en terughoudendheid. Ik ga zelden te ver aan de kant van de verdraagzaamheid; mijn persoonlijke overtuigingen maken me heetgebakerd. Het juiste evenwicht en de juiste terughoudendheid vergen een voortdurende inspanning. Ik kan lui zijn en het vereiste werk uit de weg gaan. Het merendeel van de menselijke dieren is zoals ik, dat wil zeggen, vastgeroest in zowel hun stam als hun luiheid.

Voel ik weer een metafoor opkomen?

Tavira is oud, oeroud. Veel van zijn gebouwen zijn eeuwen oud. Ze zijn allemaal op dezelfde manier gebouwd. Waar en wanneer het stucwerk wegvalt, dan komt de structuur tevoorschijn. Je ziet onregelmatige, vreemd gevormde stenen naast elkaar gelegd, de een na de ander. De dichte rode Portugese grond - vol kalk en klei - wordt er bovenop gestapeld. Dan legt de metselaar weer een laag stenen, elk anders, elk uniek. De muur rijst hoger en hoger op.

Elke steen, verschillend van elke andere, past in de verschillen van de stenen ernaast en erboven en eronder. Wat de muur zijn kracht geeft, zijn vermogen om eeuwenlang stand te houden, is de spanning die ontstaat door de verschillen tussen de stenen. De ene leunt in of op de andere en oefent druk uit; hij biedt weerstand, maar kleeft ook.

Dus, ja, de verschillen tussen de stenen zijn de sterkte van de muur, een deel ervan althans. De aarde - de Portugese grond - is dat ook. Het vult ruimtes op waar de verschillen te groot zouden kunnen zijn. De aarde schoort de stenen tegen elkaar. Dat wil zeggen, de aarde klemt de stenen samen, in plaats van ze te scheiden zoals mortel zou doen.

Samen doorstaan we

Denk hier ook eens aan. De stenen zijn allemaal uit de aarde getrokken, afzonderlijk. De aarde is hun begin, de gemeenschappelijkheid of gemeenschap die ze delen. In de muur zijn de stenen herenigd, nog steeds apart, allemaal uniek en allemaal verschillend. Ze worden bijeengehouden door hun verschillen en de spanningen die deze verschillen oproepen. Maar de aarde, hun gemeenschappelijke grond, bindt hen ook.

Een muur kan niet blijven staan en kan zeker geen eeuwen standhouden zonder zowel de verschillen tussen de afzonderlijke stenen als de rode aarde ertussen. Wij zijn niet anders. Onze verschillen en onze gedeelde gemeenschappelijkheid is wat ons sterk maakt, en wat ons in staat zal stellen te blijven bestaan. Ik denk dat het handhaven van de spanning hiertussen - tussen tolerantie en persoonlijke overtuiging - de uitdaging van onze tijd is.

Têm um bom fim-de-semana! Até quinta! // Heb een goed weekend! Tot volgende week donderdag!